Schippersgilde

Archiefvormer	Schippersgilde
Archief	293 Schippersgilde Nijmegen
Soort entiteit	Organisatie
Type instelling	Particulier
Datering	1380-1818
Plaats	Nijmegen, Lage Markt D 243 (1617-1818)
Algemene context	In de late middeleeuwen verenigden de stedelijke beoefenaars van beroepen zich in groepen, de zogenoemde gilden en ambachten. Dankzij de gilden waren de beroepen en de geleverde kwaliteit beschermd – er was nauwelijks concurrentie mogelijk door mensen van buiten de stad. Een leerling werd, na goedkeuring door het gilde en meestal tegen betaling, bij een gildelid in de praktijk opgeleid. Als hij de status van gezel had bereikt werkte de leerling een aantal jaren in dienst van zijn meester. Na het afronden van een meesterproef kon hij zich meester noemen. Aan toetreding tot een gilde werden diverse eisen gesteld, zo moest een gildelid het Nijmeegse burgerrecht bezitten. Onder anderen Joden en (vanaf 1592) katholieken waren lange tijd uitgesloten. Het stadsbestuur had zeggenschap over de gilden: het keurde onder andere de reglementen goed en stelde vast hoeveel leden elk gilde mocht tellen. Anderzijds hadden de gilden ook politieke macht. De leden van de belangrijkste gilden vormden samen het Sinter Claesgilde. Zes tot acht vertegenwoordigers hieruit, de Claesmeesters, controleerden het stadsbestuur en mochten voordrachten doen voor de raad. Na de Reductie van Nijmegen werd het Sinter Claesgilde in 1592 buitenspel gezet.
Geschiedenis	Nijmeegse schippers in de middeleeuwen Voor Nijmegen als handelsplaats aan de rivier waren de schippers van groot economisch belang. Vanaf de 13de eeuw ging het de Nijmeegse schippers steeds meer voor de wind. Na de stadsrechtverlening in 1230 kenden de stedelijke schippers tolvrijheid in diverse steden. Ook de aansluiting bij het Hanzeverbond verbeterde de positie van Nijmeegse schippers. De Nijmeegse schippers voeren vooral op de Rijn en Waal, tussen Keulen en Dordrecht, en naar Antwerpen en Brabant. Het stadsbestuur droeg actief bij aan het welvaren van de scheepvaart, door de werf aan de Waalkade te onderhouden, en vrijstellingen van tollen te stimuleren. Patroonheilige Het schippersgilde vormde niet alleen beroepsmatig, maar ook in geestelijk en sociaal opzicht een genootschap. Volgens oud-archivaris Delahaye hadden de schippers oorspronkelijk St. Nicolaas als patroonheilige. Of het [[Sint-Nicolaas Gasthuis]] aan de Grotestraat aan hen verbonden was, is niet duidelijk. Delahaye vermoedde dat het gilde later in tweeën werd gesplitst. De schippers die vooral vracht voor derden vervoerden bleven bij St. Nicolaas, terwijl schippers die de nadruk legden op hun koopmanschap voor de patroonheilige St. Olaf kozen. Deze Noorse heilige werd zeker vanaf 1402 vereerd. De kapel was verder gewijd aan de heilige Clemens (patroonheilige van schippers), Margarita (op wiens naamdag de kapel werd ingewijd) en Werenfridus (patroonheilige van de Betuwe). Gasthuis en kapel Wanneer de gilden – en specifiek het schippersgilde – precies werden opgericht is niet bekend. Wel is duidelijk dat het schippersgilde vermogend was. Bij de Veerpoort richtte het gilde, waarschijnlijk kort na 1380, een gasthuis op. Een eigen kapel hadden de schippers toen nog niet. Vanaf 1450 hield het gilde een wekelijkse mis in de St. Stevenskerk. Vijf jaar later werd een kapel bij het gasthuis gewijd aan patroonheilige St. Olaf. Een in 1954 in de keermuur van het Groene Balkon aangebracht mozaïek herinnert eraan. De kapel werd vernield na de Reductie van Nijmegen in 1591. In 1467 vond in Gorinchem een schokkende gebeurtenis plaats, waarbij 32 Nijmegenaren, onder wie leden van het schippersgilde, ter dood werden gebracht. Ter nagedachtenis aan de overledenen bepaalde Catharina van Gelre in 1478, om de belofte van haar broer hertog Adolf na te komen, dat er dagelijks een mis in het gasthuis van de schippers gehouden werd. Rijk gilde De schippers vormden één van de rijkste gilden in de stad. Het uit circa 1494 daterende rijkversierde antependium (voorhangsel) van het altaar in de kapel is bewaard gebleven en getuigt van de 15de-eeuwse bloeiperiode. Dat geldt ook voor twee (deels vergulde) zilveren bodebussen uit de periode 1490-1525. En in 1646 gaf het gilde zilversmid Van Duren de opdracht een drinkhoorn te versieren met zilveren monturen. 91 schippers die hierna bestuurslid waren bevestigden nadien een schildje met hun familiewapen aan de hoorn. De voorwerpen liggen in museum Het Valkhof Het schippersgilde was het enige met een eigen gildehuis. In 1617 werd het huis ‘Die Keyserskroon’ op de hoek Schapengas-Achter de Vismarkt aangekocht. Het kreeg bovenop de gevel een windvaan in de vorm van een koggeschip. Het pand stond nog tot ver in de 19de eeuw bekend als ’t Schippershuis. Het gilde schonk in midden zeventiende eeuw een kroonluchter aan de St. Stevenskerk. Op de schildjes bovenop prijkt een zeilschip. Opheffing In 1798, in de Bataafs-Franse tijd, werden de gilden voor het eerst opgeheven, later werden ze meermalen hersteld en opnieuw opgeheven. Ze verdwenen in Nederland definitief in 1818. De fondsen en bezittingen van de voormalige gilden werden bij Koninklijk Besluit van 1820 geliquideerd: ze kwamen toe aan de stadsbesturen. De gemeente Nijmegen benoemde vervolgens commissarissen voor het beheer van de fondsen en bezittingen. Tot 1959 werden de rekeningen van het voormalig schippersgilde bijgehouden.
Functies, beroepen of activiteiten	Het behartigen van de belangen van de leden van het gilde op economisch, politiek, geestelijk en sociaal gebied.
Structuur of genealogie	De belangrijkste personen binnen het gilde werden gekozen tot gildemeester. Zij vertegenwoordigden de schippers als Claesmeester in het Sinter Claesgilde. In 1563 werd besloten dat niemand die tot meester van het gilde werd gekozen in het vervolg nog zou mogen weigeren.
Bron(nen)	Begheyn-Huisman, M. en R. Dückers, Behouden vaart. Het antependium van het Nijmeegse schippersgilde, Nijmegen, 2016. Delahaye, A., Nijmeegse schippersgilde had een eigen gasthuis, aan de Veerpoort’, in: De Gelderlander, 3 januari 1956. https://www.antependium.nl/, gezien 2 augustus 2021. https://nl.wikipedia.org/wiki/Gilde_(beroepsgroep), gezien 8 juli 2021. Klep, P.M.M., ‘De economische en sociale ontwikkeling in de Nieuwe Tijd’, in: Nijmegen, Geschiedenis van de oudste stad van Nederland. Middeleeuwen en Nieuwe tijd, Nijmegen, 2005.