770 Gemeente Horssen 1811 - 1983


Hoofdcategorie 1 Openbaar bestuur
Subcategorie 1.1 Bestuursinstellingen
Archiefvormer Gemeente Horssen (1810-1983)
Periode 1811 - 1983
Bereik en inhoud Het archief van de gemeente Horssen is redelijk compleet. Toch is er een aantal opmerkelijke hiaten. Van de serie ingekomen stukken ontbreken de 'Franse' jaren 1811 - 1813. Van de bijbehorende reeks agenda's ontbreken de jaren van burgemeester P. Bouwens sr., op een los deel van 1825 na. De kopieboeken met minuten van uitgaande brieven zijn vanaf 1823 vrijwel alle bewaard gebleven. De wijze waarop de ingekomen stukken vanaf 1814 met een volgnummer zijn gekenmerkt, en de nauwkeurige wijze waarop de agenda van 1825 en de kopieboeken vanaf 1823 zijn bijgehouden, doet vermoeden dat de vroeg-negentiende-eeuwse hiaten in deze series zijn veroorzaakt door verlies.
Opvallend is ook het deel raadsnotulen uit de ambtsperiode van schout en secretaris Pieter Bouwens sr. In 1818 werd dit resolutieboek met een fraaie titelpagina aangelegd. Er staan twee vergaderingen genotuleerd: die van 9 januari 1818 met de eedsaflegging van de raadsleden en die van 12 maart daaropvolgend waarin hun jaarwedde werd vastgesteld. Verder is het register leeg gebleven. Heeft de Raad zo weinig vergaderd of heeft men nooit de moeite genomen om iets te noteren? (1)

Noot:
1) Inv. nr. 1; Os, Gemeentegeschiedenis, 79.
Omvang 48,575 m.
Medium 46,92 meter
Openbaarheid Deels openbaar
Verantwoording Rob Camps, Peter van Os, Anton de Wildt (2005)
Geschiedenis van het archief Over de berging van het archief in de 19e eeuw is weinig bekend. Het archief was niet omvangrijk en zal waarschijnlijk gemakkelijk in de destijds door de secretarie gebruikte ruimten onderdak hebben gevonden. Van de situatie in de Emmeling weten we meer. Het archief lag daar in houten kasten opgestapeld onder een voortdurend lekkend dak. Bij de watersnood van 1926 liepen stukken waterschade op. De secretaris kreeg toen het advies van de provinciale archiefinspecteur om door 'luchten en stoken' verdere schade zien te beperken. (1) Het nieuwe gemeentehuis aan de Rijdt had een aparte archiefbewaarplaats op de begane grond, die door de Provinciale Archiefinspectie in 1931 een 'navolgenswaardig voorbeeld' werd genoemd. Het verslag van de inspectie over 1949 vermeldt dat volgens de gemeentesecretaris het archief door geallieerde militairen in wanorde was gebracht. Het maakte nog steeds 'een rommelige en onverzorgde indruk en was bovendien stoffiger dan nodig'. De Archiefinspectie adviseerde 'het archief te herordenen en de open rekken met gordijnen stofvrij af te sluiten'. Twee jaar later was het archief weer 'keurig geordend en overzichtelijk opgesteld' op de zolder van het gemeentehuis. De ruimte was echter niet brandvrij. Het zou nog tot ongeveer 1958 duren voordat de twee arrestantencellen tot archiefkluis waren verbouwd. De archiefbescheiden konden toen daar brandvrij worden geplaatst. Naderhand ontstond er weer ruimtegebrek. Na een verbouwing in 1968 - 1969 werd de secretariekluis gebruikt voor de 'belangrijkste stukken' die men nog geregeld nodig had, terwijl voor het oude archief slechts een nieuw geschapen ruimte op de zolder overschoot. Na de verbouwing van 1978 kwam het archief op de brandgevaarlijke hoge zolder boven de raadszaal terecht. Na de opheffing van de Technische Kringdienst Maas en Waal en Rijk van Nijmegen (TKD) in 1979, werden de stukken uit het archief van die dienst welke betrekking hadden op Horssen, naar de archiefbewaarplaats van die gemeente overgebracht. Deze situatie bleef bestaan tot aan de opheffing van de gemeente Horssen en de overbrenging van het archief naar de archiefbewaarplaats van de gemeente Druten in 1984. (2)

Noten:
1) Verslag der Provinciale Archiefinspectie over 1926; Os, Gemeentegeschiedenis, 226 e.v.
2) Inv. nr. 1032: Verslagen der Provinciale Archiefinspectie over 1931, 1949, 1951, 1953, 1955 - 1959, 1974, 1983.
Verwerving De gemeente Druten besloot in 1996 haar oude archieven tot en met het jaar 1983 te laten inventariseren door het Gemeentearchief Nijmegen (het huidige Regionaal Archief Nijmegen). Dit gebeurde in het kader van een sterk door de provincie gestimuleerd plan om te komen tot regionaal archiefbeheer in het Rijk van Nijmegen en het Land van Maas en Waal. Als gevolg daarvan is in 1999 het archief van Horssen naar het depot van het Gemeentearchief te Nijmegen overgebracht. In het jaar 2000 besloot de gemeente Druten om de Nijmeegse gemeentearchivaris te benoemen tot gemeentearchivaris van Druten en om haar oude archieven blijvend in Nijmegen te laten berusten. Daartoe heeft Druten het Regionaal Archief Nijmegen formeel als archiefbewaarplaats aangewezen.
Aanvullingen In juni 2016 is het archief aangevuld met 3 dossiers.
In 2018 is er aanvulling geweest met een register van de burgerlijke stand.
In juni 2018 is er een aanvulling geweest van enkele stukken.
Selectie Het is niet bekend of er voor 1980 ooit iets uit het archief vernietigd is. In 1982, vlak voor de opheffing van de gemeente, hebben twee ambtenaren van de gemeente Druten een vernietigingsronde gehouden. In 1984, na de opheffing van de gemeente, heeft een registratuurambtenaar van Druten het archief zoals gezegd nogmaals geschoond.

Dankzij de vernietingsronden in 1982 en 1984 behoefden bij de inventarisatie door het Regionaal Archief Nijmegen in 2000 nog maar weinig stukken ter vernietiging te worden geselecteerd. Dit is gebeurd op grond van de in 1983 in de Staatscourant gepubliceerde 'Lijst van voor vernietiging in aanmerking komende bescheiden uit de archieven van gemeentelijke en intergemeentelijke organen, dagtekenende van na 1850' en de daarop verschenen aanvullingen. Bij deze vernietiging is de nodige terughoudendheid betracht. Het belangrijkste argument daarvoor was dat er over kleinere gemeenten als Horssen relatief weinig andere omvangrijke historische bronnen voorhanden zijn.
Ordening Het archief van de gemeente Horssen bestaat uit twee blokken. In de periode 1811 - 1955 hanteerde men een chronologisch ordeningsprincipe, om in 1956 over te gaan op een zaaksgewijze ordening. Het oudste gedeelte wordt gekenmerkt door enkele grote series, zoals bijvoorbeeld vergaderstukken, ingekomen en minuten van uitgegane stukken, rekeningen en begrotingen.
Voor de serie ingekomen en uitgegane stukken gebruikte de administratie aanvankelijk het agendastelsel, waarbij men de stukken chronologisch rangschikte volgens de nummers waaronder zij in de agenda zijn geboekt. In 1923 ging men over op een rubriekenstelsel, waarbij men de stukken per jaar naar onderwerp rangschikte tot rubrieken. Deze rubrieken kregen als kenmerk een nummer, dat jaarlijks wisselde.

Het archief van Horssen is nooit geïnventariseerd, al heeft men zich dat wel enkele malen voorgenomen. Maar eigenlijk was daar ook geen dringende behoefte aan, want door de kleine omvang waren de stukken ook zonder inventaris terug te vinden. In de gemeenteverslagen uit de periode 1861 - 1928 werd jaarlijks aandacht besteed aan het gemeentelijke archief. In 1861 heet het dat het 'behoorlijk gerangschikt' is en dat een alfabetisch register op de ingekomen stukken wordt bijgehouden. In datzelfde verslag staat ook een opsomming van de voornaamste archiefstukken, te beginnen met de 'ingekomen brieven van 1814 tot heden'. Van 1888 tot en met 1928 leest men in de gemeenteverslagen steeds dezelfde mededeling: 'Het archief deser gemeente begint met het jaar 1811', vanaf 1891 steevast gevolgd door: 'bevindt zich in redelijken staat en is niet groot van omvang.' In dat jaar is er ook sprake van dat 'een nieuwe regeling en inventarisatie wordt voorbereid' (een jaar later 'zal plaats hebben'). (25)

Volgens de Provinciale Archiefinspectie zag het archief er in 1926 niet slecht uit, maar 'geordend is het niet. Alleen de omstandigheid, dat het klein is, maakt het mogelijk, er iets in te vinden'. In 1979 meldde de gemeentesecretaris aan de Raad dat men in de loop der jaren was gekomen tot een chronologische opstelling van de archiefbescheiden. (26) In 1984, na de opheffing van de gemeente, heeft een registratuurambtenaar van Druten het archief geschoond, verzorgd en de stukken geplaatst in de volgorde van de Basis-Archiefcode van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG). Omdat daardoor de stukken toegankelijk waren, is afgezien van het maken van een dossierinventaris. (27) Materiële zorg, omvang.

De te bewaren archiefstukken zijn geborgen in zuurvrije omslagen en dozen. Gezien de vele bedreigingen door vocht waaraan dit archief in de loop der jaren heeft blootgestaan, is het opvallend dat slechts enkele van de oudste registers der burgerlijke stand en een negentiende-eeuws verlofregister van de nationale militie zich in een dermate slechte staat bevinden dat zij niet raadpleegbaar zijn. Dit is bij de desbetreffende beschrijvingen in een nota bene aangegeven.

Indeling van de inventaris.

Deze inventaris begint in 1811, toen er als gevolg van de instelling van de Franse gemeente Horssen sprake was van een institutionele en archivistische breuk met het verleden. (4) De inventaris loopt tot de opheffing van de gemeente per 1 januari 1984. Het archief bestaat uit twee gedeelten. De cesuur ligt bij de invoering der zaaksgewijze ordening in 1956.

In de twee archiefblokken van de inventaris (1811 - 1955 en 1956 - 1983) wordt onderscheid gemaakt tussen 'stukken van algemene aard' (waar men archiefbestanddelen aantreft die verscheidene onderwerpen tegelijk betreffen) en 'stukken betreffende afzonderlijke onderwerpen'.
In het eerste blok (1811 - 1955) treft men onder de 'stukken van algemene aard' een aantal belangrijke series aan, zoals notulen van de Gemeenteraad en de ingekomen en uitgaande stukken. Een geringere hoeveelheid stukken is te vinden onder de 'stukken betreffende afzonderlijke onderwerpen'.

De indeling daarvan in rubrieken is ontleend aan de Basis-Archiefcode van de VNG. Binnen deze rubrieken zijn de beschrijvingen chronologisch geplaatst, tenzij een systematische indeling meer voor de hand lag. Het is voor de gebruiker wellicht verleidelijk om bij een bepaalde vraaagstelling direct binnen de 'stukken betreffende afzonderlijke onderwerpen' te gaan zoeken in de van toepassing zijnde rubriek. Men zij er echter op bedacht dat een groot deel van het archief over de periode 1811 - 1955 is beschreven onder de 'stukken van algemene aard'. In veel gevallen verdient het dus aanbeveling om ook deze stukken te raadplegen. Daarbij kunnen de diverse indices en agenda's van nut zijn. In het tweede blok (1956 - 1983) zijn onder de 'stukken van algemene aard' voornamelijk nog slechts vergaderstukken beschreven, terwijl het merendeel der archiefbescheiden is beschreven onder de rubrieken van de 'stukken betreffende afzonderlijke onderwerpen'. Voor de rubrieksindeling en de rangschikking der beschrijvingen daarbinnen zijn dezelfde maatstaven gehanteerd als bij het eerste blok.
De nog niet openbare registers van de burgerlijke stand bevinden zich nog in het gemeentehuis van Druten, evenals het uit persoonskaarten bestaande gedeelte van het bevolkingsregister en de serie bouwvergunningen. In deze inventaris wordt naar de desbetreffende stukken verwezen door middel van 'blanco nummers'. Van de serie hinderwetvergunningen zijn alleen die vergunningen overgebracht, die in 1984 al vervallen waren. (5)

De archieven hadden voor de aanvang van de inventarisatie een omvang van in totaal 47 strekkende meters. De inventarisatie vond plaats in de periode 2000-2005. De inventarisatiewerkzaamheden zijn verricht door Peter van Os, Anton de Wildt en Rob Camps.

Noten:
1) Inv. nrs. 314 - 322.
2) Inv. nr. 1032.
3) Mededeling van de heer A. van de Geijn (gemeente Druten).
4) Het oud-rechterlijkarchief Horssen (1716 - 1810) bevindt zich in het Gelders Archief te Arnhem, toegangsnummer 0166.
5) Inv. nrs. 785 - 787.
Voorwaarden voor raadpleging Aan de openbaarheid van enkele archiefbescheiden zijn beperkingen gesteld ter bescherming van de persoonlijke levenssfeer van betrokkenen. Deze beperkingen, vermeld in een nota bene bij de desbetreffende beschrijvingen, gelden voor de akten van de burgerlijke stand (op grond van het Burgerlijk Wetboek, artikel 17a, lid 1), de persoons- en archiefkaarten met bijbehorende hulpregisters (op grond van de Wet gemeentelijke basisadministratie persoonsgegevens, art. 97-100) en een aantal andere archiefbestanddelen (op grond van de Archiefwet 1995, artikel 15, lid 1, sub a).
AanvraaginstructieOpenbare archiefstukken kunnen via de website en in de studiezaal van het Regionaal Archief Nijmegen worden aangevraagd. Om een archiefstuk aan te vragen via onze website, gebruikt u de knop ‘Aanvragen’ op de detailpagina van het archiefstuk. Om een archiefstuk in de studiezaal aan te vragen noteert u op een aanvraagbriefje de naam van het archief en het inventarisnummer van het betreffende archiefstuk. Zie voor adres en openingstijden de website: https://regionaalarchiefnijmegen.nl.
Citeerinstructie Bij het citeren in annotatie en verantwoording dient het archief tenminste éénmaal volledig en zonder afkortingen te worden vermeld. Daarna kan worden volstaan met een verkorte aanhaling. Volledig: "Regionaal Archief Nijmegen (RAN), 770 Gemeente Horssen 1811 - 1983, inventarisnummer …." Verkort: "RAN, verkorte titel archief, inv.nr. …".