280 Nederlands Hervormde Gemeente Nijmegen Stad en Land 1591 - 1995


Hoofdcategorie 18 Religie en levensbeschouwing
Subcategorie 18.2 Protestantisme
Archiefvormer Nederlands Hervormde Gemeente Nijmegen Stad en Land (1591)
Periode 1591 - 1995
Bereik en inhoud Bevat onder andere de archieven van de Kerkenraad, de Kerkvoogdij en gedeelten van de Diaconie. Daarnaast ook van de onderdelen, die na de fusies deel uitmaken van Nijmegen Stad en Land (onder andere Heumen, Over- en Nederasselt, enz.)
Omvang 60,625 m.
Openbaarheid Deels openbaar
Verantwoording A.C.M. de Wildt (1982, 1995), T. de Mol (1983), R. Meijer (2013)
Geschiedenis van het archief 1. Kerkeraad

Vanaf 1835 - maar hoogstwaarschijnlijk ook voor die tijd - is het archief van de kerkeraad over diverse plaatsen verspreid geweest. Bij de predikanten, de koster, in de gerfkamer van de Stevenskerk en in "de Blok", niet de grote twaalfladige archiefkast, waarin het stadsbestuur lange tijd zijn belangrijkste archiefstukken bewaarde, maar het gelijknamige vertrek, waarin deze kast zich tot 1849 bevond. De notulen van de kerkeraad uit de periode 1592 - 1650 waren door deze onzorgvuldige wijze van bewaring geruime tijd zoek. Predikant Evert Pijnappel van Voorthuijsen ontving hen later als geschenk voor het archief "door medewerking van den heer T. Müller, boekhandel te Amsterdam, die het onder eene verzameling van handschriften hem ten verkoop aangeboden, gevonden had" 1). In 1864 werd deze predikant, nadat hij een lijst houdende opgave van stukken behorende tot het archief van de kerkeraad had opgemaakt 2), benoemd tot "bibliothecaris" en als zodanig belast met de zorg voor het archief van de kerkeraad. Op zijn verzoek liet de financiële commissie een kast in de Blok voor het archief vervaardigen. Eerder was al besloten blikken bussen te laten maken voor de kerkeraadsacta om ze veilig mee naar de vergadering te kunnen nemen 3).

In 1902 werd op last van de Algemene Synode de zogenaamde commissie Hoog uit de kerkeraad benoemd om het archief wederom in orde te brengen 4). Deze commissie stelde daarop van het kerkeraadsarchief een magazijnlijst samen 5). Eén van de "maatregelen tot bescherming van kunstschatten" 6) aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog, was het overbrengen van het archief van de Blok naar de kluis van de diaconie in haar kantoor aan de Oude Stadsgracht. De oorlogsbrand, die het diaconiekantoor in as legde, spaarde het archief van de kerkeraad.

In 1966 werd een lijst houdende opgave van stukken behorende tot de archieven van de Nederlands Hervormde Gemeente Nijmegen "Stad en Land" samengesteld, waaronder die behorende tot het archief van de kerkeraad.


2. Diaconie

Hoewel het archief hierover weinig informatie biedt, blijkt uit de beschikbare gegevens, dat de diaconie haar archief met zorg trachtte te bewaren. Op een synodaal schrijven van 18 oktober 1841 werd door de kerkeraad besloten, dat de "Diaconiepapieren van Geldswaarde bewaard worden in een blikken bus, waarvan de sleutel berust bij de Boekhouder"7). Vanaf het begin van deze eeuw werd in de eerste diaconievergadering van het jaar een archivaris benoemd uit het college van diakenen. In de eerste helft van deze eeuw veranderde de diaconie verschillende malen van onderkomen en het archief verhuisde dan uiteraard mee. Toen de diaconie haar kantoor aan de Oude stadsgracht 19 betrok, vond het archief, een naar het leek, veilige plaats in een kluis. Maar op 18 september 1944 ging het kantoor en een groot gedeelte van het archief in vlammen op, nadat de bezetter het in brand had gestoken 8). Dit verklaart waarom het diaconiearchief zo fragmentarisch bewaard is gebleven. Wellicht zijn bij de oorlogsbrand van 1944 ook besluitenlijsten verloren gegaan. De oudste besluitenlijsten 9) zijn als E en F genummerd, waaruit de conclusie getrokken mag worden, dat hieraan een viertal registers vooraf zijn gegaan. Een aanwijzing in die richting geeft een notulenboek 10), dat gedrukte afschriften van oudere besluitenlijsten van de diaconie uit 1734 en 1736 - 1737 bevat. Er zijn geen plaatsingslijsten aangetroffen, die hierover uitsluitsel zouden kunnen geven. Wel bestaat er een, in 1966 opgemaakte, lijst van de drie archieven; kerkeraad, diaconie en kerkvoogdij. De nummers op de archiefstukken of de dozen, waarin deze archiefstukken zich bevonden, corresponderen met de nummers in deze lijst. De besluitenlijsten, vanaf 1866 notulenboeken, vormen vanaf 1778 tot en met 1952 één serie. De financiële administratie vertoont evenwel veel hiaten.


3. Kerkvoogdij

Voor zover bekend zijn in de loop der jaren vijf lasten van stukken behorende tot het archief van de kerkvoogdij c.q. haar rechtsvoorganger de (provisionele) financiële commissie samengesteld. In 1860 overlegden gecommitteerden uit de provisionele financiële commissie, P. Smits en J. Krul van Stompwijk, een "inventaris.... bevattende de voornaamste stukken en bescheiden die zich in het archief van de financiële kerkelijke commissie bevinden" 11). Deze lijst zal dus niet alle archivalia bevat hebben. Kort na de instelling van de kerkvoogdij werd wederom een lijst opgemaakt 12), die door secretariskerkvoogd J.B. Everwijn in 1882 werd aangevuld en door J.C.F. va der Meer van Kuffeler, volontair onder gemeentearchivaris W. Van de Poll, in 1897 is gecontroleerd op volledigheid.

Op last van het Provinciaal College van Toezicht 13) werd in 1921 het archief op zodanige wijze toegankelijk gemaakt, dat L.W.A.M. Lasonder, als tijdelijk archivaris voor de Hervormde Kerk, bij een bezoek aan Nijmegen de kerkvoogdij prees voor "de goede wijze, waarop het archief is opgeborgen in het Blok. Wel is die opberging en ordening niet zoals dit door een archivaris zou geschieden, maar de bescheiden van de verschillende jaren, vanaf 1585, zijn bundelsgewijze samengevoegd en zoodanig opgeborgen, dat met de inventaris in de hand onmiddellijk een stuk is te vinden, dat men wenscht" 14). De eer hiervoor kwam geheel aan koster Schouten toe, die het archief aldus had verzorgd. Hij ontving voor zijn bewezen diensten een gratificatie van Fl. 50,-. Van genoemde inventaris is geen exemplaar aangetroffen.

In 1941 bracht secretariskerkvoogd P.J. Bestebreurtje het archief in orde en maakte een nieuwe lijst op 15). Vervolgens bracht hij het archief, in navolging van dat van de kerkeraad, van de Blok in de Stevenskerk over naar een kluis in het diaconiekantoor aan de Oude Stadsgracht. "Voor het opbergen van verschillende waardevolle boeken en bescheiden van den Penningmeester, zooals Grossen van Hypotheken, effecten, polissen, pachtcontracten enz." 16) werd een safe gehuurd bij de Nederlandse Handel-Maatschappij. De nog door de penningmeesterkerkvoogd in gebruik zijnde registers werden door hem thuis bewaard. Bij de oorlogsbrand van 18 september 1944 bleef het archief gespaard behoudens enige schade door bluswater. Uiteindelijk werd het in 1947 overgebracht naar de Van Schaeck Mathonsingel 12, het nieuwe en nog in gebruik zijnde diaconiekantoor 17), waar in 1966 een lijst werd samengesteld houdende opgave van stukken behorende tot de archieven van de Nederlands Hervormde Gemeente Nijmegen "Stad en Land".

Met de overdracht van de archieven werd in 1978 een aanvang gemaakt, toen de afschriften van de doop- en huwelijksregisters aan het gemeentearchief te Nijmegen in bewaring werden gegeven. Het resterende deel volgde in 1980. Een aanvulling, tenslotte, werd in 1981 overgebracht.
1) Inv.nr. 7, notulen 16 december 1864.
2) Inv.nr. 7, notulen 16 december 1864 (afschrift: het origineel is niet aangetroffen).
3) Inv.nr. 6, notulen 13 juli 1842.
4) Inv.nr. 8, notulen 7 oktober 1902.
5) Inv.nr. 148.
6). Inv.nr. 10, notulen 12 september 1939.
7) Inv.nr. 6, notulen 9 februari 1842.
8) Inv.nr. 169, notulen 14 oktober 1944.
9) Inv.nr. 153-154.
10) Inv.nr. 166.
11) Inv.nr. 236, notulen 11 februari 1860 en inv.nr. 816.
12) Inv.nr. 817.
13) Inv.nr. 357, circulaire van 22 januari 1921.
14) Inv.nr. 239, notulen 17 februari 1921.
15). Inv.nr. 241, notulen 3 september 1941 en inv.nr. 818.
16). Inv.nr. 241, notulen 19 oktober 1939.
17) Inv.nr. 453.
Ordening 1. Algemeen

In enkele gevallen waren archiefstukken in het verkeerde archief terechtgekomen. Die bescheiden zijn weer ondergebracht in het juiste archief. Ook zijn archiefstukken uit het "Archief van Kerk en Kapittel van Sint Steven" in deze inventaris opgenomen, daar ze met zekerheid afkomstig zijn uit de onderhavige archieven 1). De archieven zijn in een vrij ordentelijke staat en overigens gescheiden van elkaar aangetroffen. In het oog springend is de grote omvang van het archief van de kerkvoogdij in verhouding tot de archieven van de kerkeraad en de siaconie. De materiële staat van de archivalia is overwegend goed. Slechts enkele stukken verkeren in een zodanige staat, dat inzage niet verantwoord is. Naast de reeds genoemde lijsten van aanwezige archiefstukken (p. XIV-XVI) is niets gebleken van eventueel vroeger verrichte werkzaamheden om de archieven te ordenen of te beschrijven. Bij de verwerving in 1980 en 1981 hebben geen noemenswaardige vernietiging van archiefbescheiden plaatsgevonden. Bij de inventarisatie zijn alleen dubbelen afgescheiden.

De begindatum is 1591, van welk jaar doopinschrijvingen dateren, die zich in het oudste notulenboek van de kerkeraad bevinden 2). Het oudste stuk van voor 1591 is een retroactum uit 1474 3). Een "Copie oder legerboeck", aangelegd in 1600, bevat afschriften van akten vanaf 1351 4). Bij het vaststellen van de einddatum van de inventaris is de datum van fusie, 1 april 1948, bepalend geweest. Archivalia, daterend van na deze datum, zijn niet in deze inventaris opgenomen, tenzij het registers betroffen, die voor de fusie zijn aangelegd en tot na 1 april 1948 zijn bijgehouden. Deze stukken behoren tot de archieven van de Nederlands Hervormde Gemeente Nijmegen "Stad en Land". Het stuk met de jongste gegevens is een huwelijksregister, bijgehouden tot en met 1972 5). Op basis van archivalia uit de archieven van kerkeraad en kerkvoogdij is een drietal bronnenpublicaties samengesteld 6).

De beschreven archieven, die een lengte bestrijken van circa 16 strekkende meters, zijn door de Nederlands Hervormde Gemeente Nijmegen "Stad en Land" in 1978, 1980 en 1981 in bewaring gegeven aan het gemeentearchief te Nijmegen. De archieven zijn openbaar met dien verstande, dat het inbewaringgegevene, voorzover het jonger is dan 50 jaar, voor derden slechts toegankelijk is met machtiging van de bewaargever. Bij de inventarisatie is gebruik gemaakt van de "Richtlijnen inzake de zorg voor de archieven der Nederlandse Hervormde Kerk".


2. Kerkeraad

Tot 1830 vergaderde de algemene kerkeraad als enig bestuurscollege, bestaande uit predikanten, ouderlingen en diakenen. Vanaf dat jaar werd het reglement op de kerkeraden van kracht en vergaderde de kerkeraad ook zonder diakenen. Zo ontstond een tweede serie notulenboeken, die tot 1912 doorloopt 7). Onduidelijk is gebleven op grond waarvan deze bijzondere of smalle kerkeraad haar werkzaamheden heeft beëindigd.

Bij de inventarisatie werd een gering aantal stukken van na 1811 los aangetroffen zonder enige waarneembare ordening. Over de periode 1846 - 1879 ordende de scriba de ingekomen stukken chronologisch en gebruikte hij een doorlopende nummering. Vanaf 1880 - 1890 werden de ingekomen stukken onderscheiden en geordend in drie categorieën 1. Ingekomen stukken afkomstig van de kerkvoogdij en van het college van notabele 2. Circulaires en 3. De overige ingekomen stukken. De bovengenoemde, chronologisch geordende, ingekomen stukken van 1846 - 1879 werden toen met terugwerkende kracht in deze drie categorieën verdeeld. Deze ordening is bij de inventarisatie gehandhaafd, aangezien terugbrengen naar de oorspronkelijke, eerste ordening slechts een geringere toegankelijkheid tot gevolg zou hebben. Aldus ontstond voor de periode 1846 - 1901 een blok ingekomen stukken, op een uniforme wijze geordend. De ingekomen stukken van voor 1846 en uit de periode 1901- 1919, die ongeordend werden aangetroffen, zijn bij de inventarisatie ook op deze wijze geordend. Uit de periode 1919 - 1940 zijn op onverklaarbare wijze geen ingekomen en minuten van uitgegane stukken bewaard gebleven. De correspondentie van 1941 - 1946 was en is chronologisch geordend.

Bij de opheffing van de grote kerkeraad volgens artikel 19 van het in 1852 ingevoerd algemeen reglement voor de Nederlandse Hervormde Kerk werd ten aanzien van het archief besloten, dat het zou "blijven berusten bij den Nederduitschen, met dien verstande dat aan den Walschen Kerkeraad steeds vrij zal staan daaruit copy te nemen"8). Het is daarom als gedeponeerd archief in deze inventaris opgenomen 9).


3. Diaconie

Over de periode 1653 - 1799 zijn de afschriften van ingekomen en uitgegane stukken door de boekhouder van de diaconie samengevoegd in twee banden, die met II en III 10) zijn genummerd. Nummer I, het "Diaconeninstructieboek" genoemd, ontbreekt; het is niet duidelijk welke periode dit deel bestreek en of er ook correspondentie bij was ingebonden. Vanaf 1800 is nagenoeg alle correspondentie verloren gegaan tijdens de oorlogsbrand op 18 september 1944. De in wanorde aangetroffen stukken betreffende vaststelling, taxatie en afwikkeling van oorlogsschade over 1945 - 1956, toegebracht aan panden van de diaconie zijn bij de inventarisatie per straat geordend 11).

De bejaardentehuizen Levensavond en Juliana-oord, geopend in 1925 respectievelijk 1932, zijn gesticht door de diaconie 12). Het toezicht op de exploitatie werd gevoerd door drie diakenen, die ook de jaarrekeningen opmaakten, waarna deze werden opgenomen in de jaarrekeningen van de diaconie. De overige administratie werd rechtstreeks door de diaconie gevoerd.


4. Kerkvoogdij

De door en uit de algemene kerkeraad benoemde provisionele Financiële commissie was rekening en verantwoording schuldig aan de kerkeraad. De door de commissie opgemaakte jaarrekeningen moesten worden goedgekeurd door de kerkeraad, die een afschrift behield voor haar archief 13). In 1860, toen het provisionele karakter van deze commissie verviel, betekende dat voor haar geen autonomie. De nieuwe instructie voor de commissie schreef onder meer voor, dat zij een legger van bezittingen 14) moest opmaken, waarvan een afschrift 15) verzonden moest worden naar de algemene kerkraad. Bij de overdracht van het archief van de financiële commissie door afgevaardigden uit de kerkeraad aan het onafhankelijke college van kerkvoogden na de opheffing van de financiële commissie, werd de kerkvoogdij ook in het bezit gesteld van een register houdende opgave van bezittingen toebehorende aan de kerkvoogdij, waarover dit college in de toekomst het beheer zou voeren 16).

De rekening over 1807 - 1809 bevindt zich in het "Archief van Kerk en Kapittel van Sint Steven" 17), omdat de provisionele financiële commissie destijds weigerde enige onbetaalde rekeningen van voor haar installatie te voldoen. De benodigde afhoring door de raad van de stad Nijmegen kon daarom niet plaatsvinden. Vanaf de benoeming van de provisionele financiële commissie, die oorspronkelijk slechts werd geacht het beheer te voeren, totdat de Franse wetten dit zouden regelen, werden er de eerste jaren twee verschillende jaarrekeningen opgemaakt. Een jaarrekening van ordinaire inkomsten en uitgaven door de kerkmeester en een jaarrekening van extra-ordinaire inkomsten en uitgaven door de kasbewaarder van de provisionele financiële commissie. Toen J.J. Keer in 1819 als kerkmeester aftrad, werd er geen opvolger benoemd. De beide jaarrekeningen werden vanaf 1820 samengevoegd tot één jaarrekening, op te maken door de kasbewaarder.

De secretaris-kerkvoogd hanteerde bij de ordening van de ingekomen stukken hetzelfde chronologische systeem als de secretaris van de (provisionele) financiële commissie had gedaan. Van 1933 - 1949 echter is er sprake van een alfabetische ordening op naam van afzender en/of geadresseerde, waarbij de ingekomen en doorslagen van uitgegane stukken bij elkaar gehouden worden; bovendien is een scheiding aangebracht in de correspondentie van de secretariskerkvoogd, de penningmeesterkerkvoogd en de kerkelijke ontvanger 18), een functionaris, die vanaf 1921 een aantal werkzaamheden van de penningmeesterkerkvoogd waarnam 19).
1) De inventaris van dit archief is opgenomen in: J.A.B.M. de Jong, Het oud-archief der gemeente Nijmegen, Nijmegen 1960, deel I, p. 257-266.
2) Inv.nr. 1.
3) Inv.nr. 500.
4) Inv.nr. 441.
5) Inv.nr. 120.
6) Maris, A.J., Overluidingen van te Nijmegen overleden personen 1585 - 1587. In: De Nederlandsche Leeuw, jrg. LIII (1935), p. 247-251, 309-312; Orth, L.E., Doopinschrijvingen Nederduits Gereformeerde Gemeente Nijmegen (1591 - 1592). In: Zoeklicht op Nijmegen, genealogisch heraldische bundel, onder redaktie van L.W.M. van Berenbroek e.a., Nijmegen 1980, p. 91. Bovendien heeft H.D.J. van Schevichaven in zijn werk "De St. Stephenskerk te Nijmegen" (Nijmegen 1900) als bijlage uittreksels opgenomen uit de rekening van 1585 en 1586 )p. 253-279).
7) Inv.nr. 14 - 15.
8) Inv.nr. 149, notulen 15 december 1852.
9) Inv.nr. 149 - 152.
10) Inv.nr. 171 - 172.
11). Inv.nr. 203 - 218.
12) Inv.nr. 165, notulen 18 mei 1922 en inv.nr. 166, notulen 27 september 1927.
13) Inv.nr. 141 - 145.
14) Inv.nr. 442.
15). Inv.nr. 146.
16) Inv.nr. 443 en 147.
17) Zie: J.A.B.M. de Jong, Het oud-archief der gemeente Nijmegen, Nijmegen 1960, deel I, inv.nr. 4099.
18) Inv. nrs. 369-379.
19) Met dank aan de heren M. de Mol en J. Buylinckx voor hun hulp.
Fysieke kenmerken en technische vereisten Deels alleen op microfiche aanwezig
AanvraaginstructieOpenbare archiefstukken kunnen via de website en in de studiezaal van het Regionaal Archief Nijmegen worden aangevraagd. Om een archiefstuk aan te vragen via onze website, gebruikt u de knop ‘Aanvragen’ op de detailpagina van het archiefstuk. Om een archiefstuk in de studiezaal aan te vragen noteert u op een aanvraagbriefje de naam van het archief en het inventarisnummer van het betreffende archiefstuk. Zie voor adres en openingstijden de website: https://regionaalarchiefnijmegen.nl.
Citeerinstructie Bij het citeren in annotatie en verantwoording dient het archief tenminste éénmaal volledig en zonder afkortingen te worden vermeld. Daarna kan worden volstaan met een verkorte aanhaling. Volledig: "Regionaal Archief Nijmegen (RAN), 280 Nederlands Hervormde Gemeente Nijmegen Stad en Land 1591 - 1995, inventarisnummer …." Verkort: "RAN, verkorte titel archief, inv.nr. …".

Reacties

Er zijn nog geen reacties op dit item

Plaats een reactie

Velden met een zijn verplichte velden.